Stres jest nieodzowną częścią życia współczesnego człowieka. Możemy się z nim spotykać w codziennych sytuacjach, w pracy, w trakcie spotkań towarzyskich. Niejednokrotnie człowiek zmaga się z sytuacjami, których wymagania przekraczają adaptacyjne możliwości organizmu. Zgodnie z opinią jednego z czołowych badaczy zagadnienia – Stevana E. Hobfolla „stres stanowi czynnik, wpływający na życie człowieka. Jest ściśle związany ze zdrowiem psychicznym i z wieloma problemami zdrowia fizycznego”.
Nie dziwi więc fakt, że nauczenie skutecznych sposobów radzenia sobie z trudnościami życiowymi staje się jedną z ważniejszych misji współczesnych psychologów. W charakterystykę tę wpisuje się także działalność sportowa, która ze względu na swoją dynamikę, staje się sytuacją silnie stresogenną. Niepewność wyniku, która jest jedną z głównych właściwości zadania sportowego sprawia, iż zawodnicy startujący w zawodach zmagają się z wieloma momentami podwyższającymi po-ziom napięcia. Efektywne radzenie sobie z trudnościami meczowymi jest jedną z umiejętności zaliczanych w poczet „odporności psychicznej”, która jest niezmiernie ważna w przypadku zawodowych sportowców. Przyjmuje się – zarówno w gronie psychologów, jak i trenerów, działaczy oraz samych zawodników, iż często o ostatecznym rezultacie potyczki pomiędzy drużynami, czy indywidualnymi zawodnikami podobnym poziomie wytrenowania fizycznego, decydują umiejętności psychologiczne każdego z graczy. Czym zatem charakteryzuje się stres w działalności sportowej i jakie są sposoby radzenia sobie z nim?
Stres w sporcie – krótka charakterystyka.
Stres, jak już zostało nadmienione, jest nieodzownym elementem współczesnego życia. Choć tak wszechobecny – stres nie doczekał się jak dotąd jednoznacznej definicji, stąd też w literaturze przedmiotu możemy odnaleźć wiele rozmaitych teorii i interpretacji. Za prekursora badań nad stresem uznaje się fizjologa Hansa Selye’go, dla którego stres był zespołem reakcji przystosowawczych organizmu, wywołanych określonym czynnikiem szkodliwym.
W psychologii pojęcie stresu pojawiło się po raz pierwszy w monografii Grinker’a i Spiegel’a „Men under stress” i dotyczyło objawów psychosomatycznych, będących skutkiem nerwic wojennych. Dalszy rozwój definiowania zjawiska stresu w ujęciu psychologicznym, doprowadził do powstania wielu różnych teorii, od rozumienia go w kategoriach lęku, poprzez ujmowanie go w kategoriach frustracji oraz utożsamianie z sytuacją trudną, aż na poznawczych koncepcjach kończąc (np. teoria oceny poznawczej Lazarusa, teoria napięcia emocjonalnego Janisa, teoria sytuacji trudnych Tomaszewskiego).
Działalność sportowa jest jednym z przykładów sytuacji, w których występuje napięcie emocjonalne. Bycie sportowcem automatycznie niesie ze sobą konieczność przeżywania stresu i wypracowania efektywnych strategii radzenia sobie z nim. Zawodnicy nierzadko muszą dostosowywać się do ogromnych obciążeń treningowych, być nastawieni na ciągłe polepszanie swoich wyników i balansować na granicy własnych możliwości, co wpływa na powstawanie chronicznego zmęczenia, stresu, a co za tym idzie – sprzyja pojawianiu się kontuzji. Wydaje się, że sportowcy przeżywający wiele stresu w codziennym życiu, mający ubogie kompetencje w radzeniu sobie i mający nikłe wsparcie społeczne są zagrożeni kontuzją bardziej, niż ci o uboższej historii stresorów, o pozytywnych cechach indywidualnych (jak np. wysoka motywacja osiągnięć, odporność psychiczna, optymizm), czy o bogatym wachlarzu wykorzystywanych strategii zaradczych. Co więcej kontuzja u takich jednostek może być poważniejsza, a jej konsekwencje trwać dłużej. Zadanie sportowe, choć z jednej strony jest wysoce sformalizowane i typowe (bo dobrze rozumiane przez wszystkich jej uczestników, określone pewnymi regulaminami i przepisami sędziowskimi, względnie ustabilizowane przez wielokrotne powtarzanie tych samych czynności, nastawione na cel, jakim jest zwycięstwo w konkurencji) jest równocześnie zadaniem niepewnym. Nigdy nie wiadomo, kto zwycięży, a kto poniesie porażkę, mimo, iż sportowcy na ogół znają możliwości i dotychczasowe rezultaty zarówno własne, jak i swoich rywali. Zatem przed przystąpieniem danego zawodnika do startu, występować u niego mogą różnorodne objawy zdenerwowania oraz dolegliwości somatyczne, które składają się na typową reakcję wywoływaną zagrożeniem i trudnością. To, czy dany zawodnik spróbuje podołać zadaniu, czy też będzie się raczej z niego wycofywał zależy od znaczenia, jakie nada zachodzącej sytuacji – czy jest ono dla niego zagrożeniem, czy wyzwaniem. W pierwszym przypadku stres jest u zawodnika dużo większy.
Jest kilka czynników, które mają znaczny wpływ na poziom przeżywanego przez sportowców stresu, a mianowicie:
• konsekwencje ewentualnej porażki
• ranga zawodów
• specyfika dyscypliny i związane z nią zagrożenie (np. fizyczne);
• nieodpowiednia organizacja procesu treningowego;
• przerwy w treningach wynikające z choroby lub kontuzji, czego efektem jest postępujący brak przygotowania do zawodów;
• osobiste cele oraz oczekiwania formułowane przez otoczenie (trenera, publiczność, media);
• brak pozytywnych relacji interpersonalnych, konflikt w drużynie;
• przedmiotowe traktowanie zawodnika przez podmioty odpowiedzialne za jego przeszkolenie i karierę sportową;
• słaba odporność emocjonalna;
• małe doświadczenie zawodnicze;
• warunki postrzegane przez zawodnika jako pozbawiające go niezbędnych wartości, np. brak rozgrzewki, ograniczenie możliwości startu, kontuzja i wynikające z niej ograniczenie ruchów, czy bezsilność w walce;
• wszelkie zmiany detalicznych warunków sytuacji, np. zmiana przeciwnika, wypadki losowe, niedyspozycja, reakcje publiczności, brak odpowiedniego sprzętu.
Podsumowując, stres nie jest obcy zawodowym sportowcom. Co więcej – występuje on na każdym etapie ich kariery, a poszczególne stresory mogą się pojawić zarówno przed, jak i w trakcie, czy po sportowej potyczce. Niezmiernie ważne jest zatem, uzbrojenie każdego zawodnika w techniki efektywnego radzenia sobie ze stresem, co jest jednym z głównych zadań psychologów w sporcie. Jest to ważne, ponieważ przeżywanie stresu często wpływa na inne procesy psychiczne, jak koncentracja, pobudzenie, afekt, uważne spostrzeganie sytuacji.
Jak sobie radzić, gdy stres nadciąga?
Z definiowaniem metod radzenia sobie ze stresem (z ang. coping) było podobnie, jak z samym zjawiskiem stresu – brak jest jednoznaczności. Początkowo skupiano się na psychoanalitycznych i psychodynamicznych podejściach do tego tematu, w których podkreślano rolę obrony „ja” jako nieświadomego mechanizmu przystosowywania się i radzenia sobie ze stresem oraz lękiem. Potem pojawiały się koncepcje ujmujące radzenie sobie w kategoriach różnorodnych strategii, stosowanych przez osobę, w zależności od zaistniałej sytuacji i indywidualnych zasobów, lub w kategoriach pewnych predyspozycji (stylu) człowieka do stosowania określonych zachowań w sytuacjach trudnych. W ten sposób, według wielu badaczy zjawiska, można wyróżniać trzy style, bądź strategie copingu: zorientowane na zadanie, na emocje, bądź unikowe. Styl zadaniowy jest zorientowany na rozwiązanie problemu i/lub zmianę sytuacji wzbudzającej stres. Styl emocjonalny, nastawiony jest na redukcję emocjonalnego stresu związanego z trudną sytuacją. Choć wiele stresorów wzbudza oba rodzaje copingu, często można je rozdzielić.
Jak stwierdza Lazarus i Folkman, zadaniowe strategie są najczęściej wzbudzane, gdy człowiek uważa, że w zaistniałej sytuacji można dokonać czegoś konstruktywnego, natomiast emocjonalne – kiedy u osoby występuje przeświadczenie, iż dany stresogenny epizod musi być przebyty i nie ma się na to większego wpływu. Styl zorientowany na unikaniu natomiast, jest charakterys-tyczny dla osób wystrzegających się doświadczania, przeżywania, a nawet myślenia o stresujących sytuacjach. Styl ten przybiera dwie formy: angażowanie się w czynności zastępcze (najlepiej niepowiązane ze stresogenną sytuacją), bądź poszukiwanie kontaktów interpersonalnych. W literaturze przedmiotu można odnaleźć wiele odniesień do problematyki copingu u sportowców, który jest w niej określany jako proces świadomy, nieautomatyczny. Na przykład Eubank i Collins odkryli, iż na częstotliwość stosowania przez zawodników strategii zadaniowych, czy emocjonalnych wpływa fakt, jak spostrzegają oni swoje napięcie. Jeżeli stres jest ujmowany w kategoriach wyzwania –częściej w użyciu są strategie zadaniowe. Jeśli natomiast sytuacja jest dla zawodnika zagrożeniem – wykorzystuje on bardziej techniki nastawione na emocje. Ponadto – jak zauważył Gould – zawodnicy stosujący aktywne strategie radzenia sobie, wspominają swoje zawody jako przyjemne, w przeciwieństwie do swoich kolegów stosujących coping emocjonalny, dla których starty są nieprzyjemną sytuacją trudną.
Badaniami obejmowano także takie zmienne, jak płeć, czy wiek i sprawdzano w jaki sposób oddziałują one na wykorzystywanie konkretnych strategii radzenia sobie. Przykładowo mężczyźni i osoby dorosłe, w większym stopniu niż kobiety i młodzież odczuwają stres związany z poziomem wykonania, a w sytuacji trudnej preferują coping zadaniowy niżeli emocjonalny, który jest z kolei domeną kobiet. Uwagę badaczy zwrócił również akt, iż istnieje zależność między różnymi cechami indywidualnymi a stosowanymi strategiami radzenia sobie u sportowców. I tak na przykład Baltzell stwierdziła w swych badaniach na wioślarzach, iż strategie zadaniowe wykorzystują przede wszystkim osoby cechujące się wysokim poziomem poczucia własnej wartości i skuteczności oraz brakiem lęku. Grove i Heard natomiast wykazali związek optymizmu i pewności siebie z podejmowaniem copingu zadaniowego – sportowcy mniej optymistyczni i mniej pewni siebie wykorzystywali strategie emocjonalne. Nie bez wpływu na wykorzystywanie takich, a nie innych strategii pozostaje również motywacja osiągnięć, lub jej brak. Jak donoszą Ntoumanis, Biddle oraz Haddock sportowcy przejawiający motywację osiągnięć stosują w większym stopniu strategie zadaniowe (np. aktywne poszukiwanie wsparcia, zwiększony wysiłek, zahamowanie działalności konkurencyjnej i wycofania), podczas gdy ich mniej zmoty- wowani zadaniowo koledzy w sytuacjach trudnych wyko-rzystują coping emocjonalny (głównie wentylowanie emocji). Autorzy swoje wyniki tłumaczą faktem, iż zawodnicy o wysokiej motywacji osiągnięć, stawiają sobie przede wszystkim inne cele – bardziej dostępne i kontrolowalne – niżeli osoby o niższym poziomie, lub pozbawieni tej właściwości. Ci drudzy nakładając na siebie zdobycie trudno kontrolo-walnego, zewnętrznego celu (jak na przykład zwycięstwo, lub „bycie lepszym od innych”) pozbawiają się automatycznie możliwości ukierunkowania swoich działań zaradczych, kiedy pojawi się sytuacja stresowa. Przez to, kiedy czują, że zdobycie celu jest zagrożone, lub kwestionowane, nie stosują efektywnego copingu. Psychologowie współpracujący ze sportowcami proponują różnorakie metody, których celem jest opanowanie napięcia i radzenie sobie ze stresem. Najczęstsze z nich to:
• techniki relaksacyjne
• ćwiczenia oddechowe
• metody poznawcze nastawione na zmianę myślenia
• wizualizacje
• ustalenie rutyny przedstartowej
• biofeedback
Anna Ingarden
